Kapitülasyonların Osmanlı-Türk İdari Modernleşmesinde Etkisi

Galatanın dik yokuşundan Tünel yönünde tırmanırken birazcık soluklanmak için en iyi yer hiç şüphesiz Cenevizlilerden kalma Galata Kulesinin dibindeki kahvehanedir. Çayınızı yudumlarken çevredeki binalara ve tabi ki 19. yüzyılda her gün yüzlerce geminin giriş çıkış yaptığı en işlek ticaret limanlarından olan Karaköy Limanına bakmaktan kendinizi alamazsınız. Burada gördüğümüz bazı binalar ise basit yaşam alanı olmanın ötesinde çok önemli tanıklıklara sahiptir. Örneğin Galata Kulesi Sokağı 61 numaralı bina bir dönem Britanya Krallığının Galata sırtlarındaki konsolosluk mahkemesi ve aynı zamanda karakol binası olarak hizmet görmüştür. Kapitülasyonlar deyince ilk akla gelen devlet ise Fransadır. Galatadan yukarı İstiklale devam ettiğimizde Tomtom Kaptan sokakta da Fransız konsolosluk mahkemesi olarak hizmet veren Fransız Sarayını görürüz. Kullanılış amacına uygun olarak sarayın dış cephesine kocaman kabartmalarla lois (hukuk) force (erk)-justice (adalet) yazılmıştır. Yabancı konsolosluklar ve çoğunlukla aynı binada yer alan konsolosluk mahkemeleri, Osmanlı topraklarından alınan ham maddelerin 19. yüzyıl sanayi devleri tarafından işlenip mamul mal olarak indirildiği Karaköy Limanı ve bu ticaretin başlıca aktörleri olan tüccarlar, bankerler, sigorta şirketleri ve bankalar Kısacası çok uluslu bir imparatorluğu ulus devlet ile sonlandıracak olan 19. yüzyıl sanayi kapitalizminin mülkiyet ilişkileri, iktisadi etkinlikleri, hukuki mekanizmaları ve siyasal uzantılarını bu sıkıştırılmış alanda görmek kabildir.
Bu çalışmanın konusu kapitülasyonların Osmanlı-Türk adli ve idari modernleşmesi üzerindeki etkilerinin araştırılarak hukuksal perspektiften değerlendirilmesidir. Amacımız, kapitülasyonların bu süreçte sahip olduğu işlevin somut verilerden yola çıkarak, adli ve idari yapı üzerindeki etkilerini tespit etmektir. Bu minvalde başta devletin siyasi ve idari yapısı olmak üzere kara ve deniz ticaret hukuku, şahsın hukuku, uluslararası hukuk, yabancılar ve vatandaşlık hukuku, sigorta hukuku, toprak hukuku, ceza hukuku ve yargılama hukuku gibi hukukun bir çok alanında yaşanan gelişmeler incelenmiştir. Ayrıca Osmanlı-Türk adli ve idari örgütlenmesinde, yönetim ilkelerinde, yasa yapma sürecinde, pozitif yasalara geçişte ve mülkiyet ilişkilerinde yaşanan gelişmeler ya da değişimlerde de kapitülasyonların etkileri araştırılmıştır. Dolayısıyla kapitülasyonlar ışığında hukuki açıdan bir modernleşme sorgulaması yapılmıştır.
Çalışma sonucunda ortaya çıkması beklenen veriler sayesinde, Osmanlı-Türk hukuk sistemindeki gelişmelerin son iki asırdaki niteliği hakkında daha somut ve teknik değerlendirmeler yapma imkanı olabilecektir. Ayrıca Türkiyeye miras kalan çeşitli kurumların hukuksal temellerinin anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Çalışmamızda sosyal bilimler alanında yaygın olan, öncelikle konuyla doğrudan ilgili kuramsal çerçevenin oluşturulması, daha sonra birincil ve ikincil kaynaklardan edinilen verilerin mukayeseli olarak değerlendirilmesi ve konunun özgün bilimsel yanını oluşturan örnek olay ve doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Konular ele alınırken bugüne kadar ulaşılmamış bir çok yerli ve yabancı kaynaktan faydalanılmıştır. Bu noktada özellikle İngiliz devlet arşivlerinin Foreign Office (FO) bölümü taranmış ve ekler kısmında model dava dosyalarının orijinal metinlerine yer verilmiştir. Umarız çalışmamız okuyuculara ve konu hakkında araştırma yapacaklara bir nebze yardımcı olur.
Eserin nitelikli bir şekilde okuyucuya ulaşmasını ve yayımlanmasını sağlayan başta Sn. Hakan KARAASLAN ve Tevfik SARISOY olmak üzere tüm Adalet Yayınevi çalışanlarına da teşekkürler.