Malatya Divriği ve Darende Sancakları'nın İlk Tahriri (1519)

Malatya, Divriği ve Darende havalisi Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlı topraklarına katılmıştır. Bölge, Osmanlılar tarafından adı geçen üç şehir merkez olmak üzere üç sancağa taksim olunmuş ve Şam Eyaletine (Arap Eyaleti) bağlanmıştır. Fetihten sonra bu üç sancak beraber tahrir edilmiş ve defterleri birlikte hazırlanmıştır. Bölgenin Osmanlı idaresindeki ilk tahrir sonuçlarını yansıtan bu sayım, 1519 yılında tamamlanmıştır. Bu çerçevede Malatya, Divriği ve Darende Sancaklarına ait hazırlanılması gereken mufassal defter maalesef kayıptır. Bugün arşivlerimizde bölgenin ilk tahririni mübeyyin evkaf-emlak ve icmal defterleri yer almaktadır. Evkaf ve emlak defteri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler serisi 3332 numarada kayıtlı bulunmaktadır. İcmal defter de aynı tasnifte 15450 numarada yer almaktadır.
İcmal defterler, tahrir edildiği bölgedeki miri gelirlerin taksimatını belirledi. Yani bölgede has, zeamet ve tımar olarak ayrılan arazi ile şehir gelirlerinin dağılımını ortaya koyardı. Bu defterlerde vergi veren nüfusun isimleri ve gelirlerin hangi kalemlerden meydana geldiğine dair teferruat bilgiler yer almamaktadır. Sadece padişah, şehzade, beylerbeyi, sancakbeyi hasları ile dirlik sahibinin adı, tasarruf ettiği gelirin türü ve miktarı kayıtlı durumdadır. İcmal defterler genellikle bölgenin idari yapısı temel alınarak düzenlenildiği için bu husustaki bilgiler oldukça önemlidir. Nitekim Malatya Sancağının 1519 yılındaki idari yapısı ve şehir gelirleri hakkında icmal defterde yer alan bilgiler son derece dikkat çekicidir.
Tahriri yapılan bölgede evkaf ve emlak arazi fazla ise bu kayıtlar için ayrı bir defter hazırlanırdı. Buna gerek görülmeyen yerlerde bu bilgiler mufassal defterin sonuna ilave edilirdi. Malatya Divriği ve Darende havalisi için hem bu ilk tahrirde hem de bundan sonra gerçekleştirilmiş olan sayımlarda ayrı evkaf ve emlak defterleri tanzim olunmuştur. Vakıf ve mülk kayıtları Osmanlı şehir tarihleri için oldukça önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Buradaki bilgilerden herhangi bir bölgedeki hayır eserinin mevcudiyetini, semtini, vakıflarını, görevlilerini, bazen de banisi ve yapılış tarihini tespit etmek mümkün olmaktadır. Ayrıca hayır eserlerine daha sonra bölgede görev yapan askeri, idari yöneticiler ve orada yaşayan halk tarafından yapılan vakıflar sayesinde bu şahısların kimlikleri ortaya çıkarılabilmektedir. Bu sayede bölgenin ayan ve eşrafı tespit olunabilmektedir. Bu bilgiler sadece Osmanlı dönemini kapsamamakta geçmişe ait verilen bilgilerden bölgede Osmanlı öncesi hükümran olan devletlerin idarecilerine ait bilgileri de bünyesinde barındırmaktadır. Söz konusu ilk tahrir olunca bölgenin Osmanlı öncesine ait tarihi, uygulanan vergi sistemi ve dini kurumlarıyla ilgili verilen bilgiler daha geniş ve teferruatlıdır. Çünkü Osmanlılar özellikle Türk-İslam devletlerinden kendisine intikal eden bölgelerdeki bütün dini müesseselerin vakıflarını askeri sınıf beratlarını, muafiyetleri aynen tanımakta ve yürürlükte bırakmaktaydı. Ayrıca eskiden cari olan adet ve kanunları bir müddet daha muhafaza ederek, bölge halkının Osmanlı düzenine alışmasını kolaylaştırmış oluyordu.
Araştırma sahası olan Malatya, Divriği ve Darende Sancaklarında bu türden çok önemli bilgiler bulunmaktadır. Ancak yukarıda ifade edilen icmal ve evkaf-emlak defterleri tamam olmadığından belki de bölge tarihinin tamamen aydınlatılmasını sağlayacak bir takım bilgilerden yoksun kalmaktayız. Evkaf ve emlak defterinde Malatya Sancağının bütün vakıf eserleri ve evlatlık vakıflara ait bilgileri tamamen kayıptır. Oysa bu defterde yer alan Divriği ve Darende Sancaklarındaki vakıf eserlerine ait bilgiler, çoğu problemi halletmektedir. Aynı şekilde icmal defterde Divriği Sancağı bilgilerinin eksik, Darende Sancağının hiç olmayışı sancakların bu alandaki yapılanması hakkında önemli kayıplar doğurmaktadır. Bütün bunlara rağmen her üç sancakta bugüne kadar bilinmeyen ya da eksik kalan pek çok bilgi bu defterler sayesinde ortaya çıkmaktadır.
Eser bir giriş, üç bölüm ve defterlerin yeni yazıya aktarılmış metninden meydana gelmektedir. Girişte sancakların 1519 yılındaki idari durumu, Osmanlılarda tahrir usulü ve neşredilen defterlerin şekil, muhteva ve diplomatik özellikleri incelenmiştir. Ardında defterde geçen vakıf eserleri, evlatlık vakıflar mülkler ve miri arazi değerlendirilmiştir. Bir, iki ve üçüncü bölümlerde Malatya, Divriği ve Darende Sancakları ayrı ayrı değerlendirmeye tabi tutulmuş ve sancaklardaki bütün dini eserler ve vakıfları, evlatlık vakıflar, mülkler, sancak idarecileri, şehirlerdeki iktisadi hayat ve alınan vergiler üzerinde durulmuştur. Defterlerde yer alan Osmanlı tahrir geleneğine ışık tutacak bir takım bilgiler ile bölgeye yerleşen Türkmen toplulukları, sancak idarecileri ve bir kısım yer isimlerinin menşei gibi orijinal bilgiler değerlendirilmiştir. Köy ve mezra isimleri zaman zaman sancakların daha sonraki tahrir defterlerine göre küçük farklılıklar göstermektedir. Metnin neşrinde bunlar ilk tahrir yazılışlarının aslına sadık kalınarak olduğu gibi okunmuştur. Çünkü yer isimlerinin Osmanlı kayıtlarındaki ilk kullanılış şekilleri bu yerlerin ad alma geleneği açısından önemli ipuçları vermektedir. Defterlerin sahife numaraları metinde parantez içinde gösterilmiştir.
Bu eserin ortaya çıkmasında yapıcı eleştirileri ve yol göstericiliği ile yardımlarını esirgemeyen hocam Prof. Dr. Mustafa Çetin VARLIKa şükranlarımı ifade etmeliyim. Ayrıca karşılaşılan problemlerin halli hususunda benimle gerekli tartışmaları yapan dost ve meslektaşlarım Doç. Dr. Erhan AFYONCU, Yrd. Doç. Dr. Recep AHISHALI ve haritaların çizimini gerçekleştiren Yrd. Doç. Dr. Yaşar GÖKe teşekkür ederim.

Ersin GÜLSOY
Erzurum 2009.