XVI. Yüzyılda Divan-ı Hümayun ve Defter Sistemi

XIV. yüzyılın başlarında Batı Anadolu’da siyasi ve idari bir teşekkül kurmaya muvaffak olan Osmanlılar, kendilerinden önce kurulan muhtelif medeniyetlerin mirasından faydalanarak, uzun yüzyıllar boyunca mevcudiyetini sürdürecek köklü bir yönetim geleneği oluşturdular. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundaki basit ve kabile geleneklerine dayalı hükümet mekanizmasının, büyük bir imparatorluğun yönetim müesseselerini ortaya çıkarması çeşitli yönlerden nicelenmesi gereken tarihi bir olgudur. Osmanlı devletinde Divaıı-ı Hümâyun, yasama (teşri), yargı (ka/a) vc yürütme görevlerini padişahın denetimi altında ve Divan-ı Hümâyun üyesi olan muhtelif görevlilerin sorumluluğunda yürüten en önemli icra organıydı. Osmanlı Devleti’nin idari ve siyasi karar mercii olan Divan-ı Hümâyun, bünyesinde teşekkül etmiş olan kalemiye teşkilatı vasıtasıyla dahili ve harici yazışmaları yürütüyor ve bunlar defterlere kaydediliyordu. Klasik dönem Osmanlı kayıt ve arşiv sisteminin esas unsurlarını defterler oluşturmaktadır. Divan-ı Hümâyun’a ait defterler Divan’ın teşkilat yapısını ve faaliyetlerini anlamamıza yarayan en önemli belgelerdir. Bu çalışmada Osmanlı bürokrasi tarihinin ve Divan-ı Hümâyun kalemlerinin kısa bir özeti verilerek XVI. yüzyılda Divan-ı Hümâyun’da tutulan ahkam, mühimme ve ruus defterleri incelendi. Bu araştırma, Divan-ı Hümâyun’da tutulan mühimme, tahvil ahkâm ve ruus defterlerinin mahiyetini ortaya çıkarmakta ve defter serilerinin birbiriyle ilgisini incelemektedir. Çalışmada yanlış tanımlamalar sonucu farklı tasniflere dağılan defterler yeniden düzenlenerek kronolojik listeleri oluşturulmuş ve defterlerin bir seri bütünlüğü içerisinde görülmesi sağlanmıştır.

ÖN SÖZ

KISALTMALAR

GİRİŞ

OSMANLI BÜROKRASİSİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ

BİRİNCİ BÖLÜM

DÎVÂN-I HÜMÂYUN DEFTERLERİNİN ORTAYA ÇIKIŞI VE AHKÂM DEFTERLERİ

A. Dîvân-ı Hümâyun Defterlerinin Ortaya Çıkışı

B. Ahkâm Defterleri

C. Ahkâmdan Mühimmeye

D. Dîvân veya Beylikçi Kalemi

İKİNCİ BÖLÜM

DÎVÂN-I HÜMÂYUN TAHVİL AHKÂM DEFTERLERİ

A. Tahvil Kalemi

B. Tahvil Ahkâm Defterleri

C: Tahvil Ahkâm Defter Türkleri

D. Tahvil Ahkâm Defterlerine Kaydedilen Belge Türleri

E. Tahvil Ahkâm Defterlerinin Diplomatik Özellikleri

F. Tahvil Ahkâm Defterlerinin Muhtevası

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DÎVÂN-I HÜMÂYUN RUÛS DEFTERLERİ

A. Ruûs Kalemi

B. Ruûs Defterleri

C. Ruûs Defter Türleri

D. Ruûs Defterlerine Kaydedilen Belge Türleri

E. Ruûs Defterlerinin Diplomatik Özellikleri

F. Ruûs Defterlerinin Muhtevası

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

RUÛS VE TAHVİL AHKÂM DEFTERLERİNİN BİRBİRİYLE VE DİĞER DEFTER TÜRLERİYLE İLGİSİ

A. Ruûs ve Tahvil Ahkâm Defterlerinin Birbiriyle İlgisi

B. Tımar Ruznamçe Defterlerinin Ruûs ve Tahvil Ahkâm Defterleriyle İlgisi

C. Sancak Tevcih Defterlerinin Ruûs ve Tahvil Ahkâm Defterleriyle İlgisi

SONUÇ

KAYNAKÇA

DİZİN

EKLER